بیماری ام اس یک بیماری مربوط به سیستم عصبی است که می‌تواند مغز و نخاع را تحت تأثیر قرار دهد. این بیماری باعث ایجاد طیف وسیعی از علائم بالقوه از جمله مشکلات بینایی، مسائل مربوط به حرکت دست یا پا و مشکلات احساسی می‌شود. ام اس بیشتر در افراد بین ۲۰ تا ۳۰ سال تشخیص داده می‌شود اما ممکن است در هر سنی رخ دهد. زنان ۲تا ۳ برابر بیشتر از مردان دچار این بیماری می‌شوند. 

مولتیپل اسکلروزیس (Multiple Sclerosis)، ام اس یا به اختصار MS یک بیماری سیستم عصبی مرکزی است که علائم خاصی ‌را در سراسر بدن ایجاد می‌کند. کلمه اسکلروز به معنای سخت شدن پاتولوژیک بافت است. ضایعات ناشی از ام اس و در نتیجه اختلال در تکانه‌های عصبی در سراسر بدن، بیشتر علائم مرتبط با مولتیپل اسکلروزیس را ایجاد می‌کنند.در بیماری MS به علت تحت تاثیر قرارگرفتن سیستم عصبی مرکزی عملکرد مغز و نخاع دست‌خوش تغییر می‌شود. علائم این بیماری زمانی بروز می‌کند که سیستم ایمنی بدن به اشتباه رشته‌های عصبی و غلاف میلین (ماده‌ای تشکیل شده از چربی که رشته‌های عصبی سالم را احاطه کرده است) را مورد هدف قرار می‌دهد.

غلاف میلین (Myelin) به طور معمول از فیبرهای عصبی مغز، نخاع و عصب بینایی محافظت می‌کند. فیبرهای عصبی زیرین نیز می‌توانند در این حمله آسیب ببینند یا از بین بروند. با پیشرفت حمله، غلاف میلین ملتهب شده و به تدریج از بین می‌رود و مناطقی از بافت اسکار (اسکلروزیس) از خود باقی می‌گذارد. التهاب غلاف میلین تکانه‌های الکتریکی بین مغز و سایر قسمت‌های بدن را مختل می‌کند. بر اثر حمله سیستم ایمنی به رشته‌های عصبی، فرآیندهای طبیعی و ارسال پیام‌های الکتریکی در مغز و طناب نخاعی با اختلال مواجه می‌شوند. علائم و نشانه‌هایی که در بیماری ام‌اس بروز می‌کند بسیار متفاوت است و به میزان آسیب عصبی و به نوع آسیب‌دیدگی بستگی دارد. شدت و علائم بیماری ام‌اس در همه افراد به یک صورت نیست و در هر بیمار به طور متفاوتی دیده می‌شود شدت بیماری در برخی افراد خفیف بوده اما در برخی دیگر شدت بیشتری دارد به طوری‌که ممکن است توانایی خود را در نوشتن، صحبت کردن یا راه رفتن از دست بدهند.

    
علت ابتلا به بیماری ام اس چیست؟

علت دقیق بیماری MS مشخص نیست اما موضوعی که در تحقیقات علمی به خوبی مشخص شده است نقش سیستم ایمنی در پدید آمدن آسیب‌های مغزی و نخاعی است. همانطور که گفته شد غشای میلین رشته‌های عصبی در این حملات آسیب می‌ببنند. غلاف میلین نقش مهمی در حفاظت از نورون‌های عصبی و عملکرد بهتر آن‌ها دارند. در بروز این نوع اختلال، ترکیبی از فاکتورهای محیطی و ژنتیکی نقش دارند. برخی از محققان گمان می‌کنند که حمله سیستم ایمنی به بدن، ناشی از انواع خاصی از عفونت‌های ویروسی است. برخی دیگر به پایین بودن سطح ویتامین D به عنوان عامل اصلی اشاره می‌کنند. سیگار کشیدن همچنین خطر ابتلا به ام اس را افزایش می‌دهد.

علائم بیماری ام اس

علائم ام اس ممکن است از فردی به فرد دیگر و در طول دوره بیماری بسته به نوع و محل رشته‌های عصبی آسیب‌دیده بسیار متفاوت باشد. بسته به اینکه کدام قسمت از سیستم عصبی مرکزی مورد حمله قرار گرفته است، علائم ام اس متفاوت است. مولتیپل اسکلروزیس می‌تواند مناطق متعددی از مغز، نخاع و عصب بینایی (عصبی که سیگنال‌ها را از چشم به مغز منتقل می‌کند) را تحت تاثیر قرار دهد. البته علائم در همه بیماران مبتلا به ام اس مشابه نیست و آسیب‌ها گاهی دائمی و گاهی موقت هستند. اغلب گفته می‌شود که هیچ دو فرد مبتلا به ام اس علائم مشابهی ندارند. علائم اغلب بر حرکت تأثیر می‌گذارد، مانند:

- بی‌حسی یا ضعف در یک یا چند اندام که معمولاً در یک سمت بدن رخ می‌دهد

- احساس شوک الکتریکی که با حرکات خاص گردن، به ویژه خم شدن گردن به سمت جلو رخ می‌دهد

- رعشه دست و عدم هماهنگی اندام‌ها

از مشکلات بینایی شایع در MS می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

- از دست دادن جزئی یا کامل بینایی، معمولاً در یک چشم که اغلب با درد در حین حرکت چشم همراه است

- دوبینی طولانی مدت

- تاری دید

اختلال تکلم در ام اس

این اختلال ناشی از آسیب‌هایی است که به بخش‌هایی از مغز وارد می‌شود. اختلال تکلم که دیس آرتری هم گفته می‌شود از خفیف تا حالت شدید بروز می‌کند. علائم دیس آرتری به شکل زیر است:

- لکنت زبان

- مکث زیاد در بین کلمات

- تغییر در حجم و زیر و بم صدا

علائم غیرمعمول ام اس

- مشکلات تنفسی

- مشکل در حرکت دادن بازوها

- مشکل در خواندن حالات صورت

- کاهش کنترل در دست‌ها

- کاهش حس چشایی یا بویایی

- سردرد

- از دست دادن شنوایی

- حساسیت بیش از حد به لمس

- خارش پوست یا تغییر احساسات

- علامت لرمیت

- علامت آغوش

- بی‌ثباتی عاطفی

- تشنج

- حساسیت به سرما

- مشکل در صحبت کردن

- مشکل در بلع

- رعشه (لرزش غیرارادی)

- درد عصب سه قلو (نورالژی تریژمینال)

انواع بیماری ام اس

بیشتر بیماران مبتلا به MS یک دوره عود کننده – فروکش کننده دارند. در حالت عود کننده، علائم جدید و یا علائم قبلی ظاهر شده و کیفیت زندگی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. این علائم از چند روز تا چند هفته تداوم دارند و پس از آن وارد فاز فروکش و بهبودی می‌شوند. افزایش جزئی دمای بدن ممکن است منجر به بدترشدن علائم بیماری ام‌اس ‌شود اما علائم ذکر شده به عنوان دوره عود بیماری در نظر گرفته نمی‌شود.

حداقل ۵۰ درصد از افرادی که دوره عود کننده – فروکش کننده را تجربه می‌کنند در طول زمان (معمولا ۱۰ تا ۲۰ سال) شاهد وخیم‌تر شدن بیماری خود هستند اگرچه ممکن است در طول مسیر دوره‌هایی از بهبودی نیز وجود داشته باشد اما برآیند کلی یک حالت پیشرونده است. بیشتر علائمی که بروز می‌کند مربوط به نقص در حرکت و هماهنگی اندام‌های بدن است. انواع بیماری ام اس به شرح زیر است.

ام اس عودکننده بهبودیابنده (RRMS)

این نوع MS با دوره‌های التهاب فعال در سیستم عصبی مرکزی مشخص می‌شود که طی آن علائم قدیمی بدتر می‌شوند و ممکن است علائم جدیدی ظاهر شوند. زمان‌هایی که علائم بدتر می‌شوند، به عنوان عود، شعله‌ور شدن یا تشدید بیماری شناخته می‌شوند. با پایان یافتن دوران عود، شدت علائم کاهش می‌یابد اما علائم جدید و دائمی می‌توانند همیشه باقی بمانند.

دوره‌های آرام بین عودها را وضعیت بهبودی می‌گویند. بهبودی ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد تا عود بیماری رخ دهد. ام اس عودکننده بهبودیابنده رایج‌ترین نوع مولتیپل اسکلروزیس است. تقریباً بین ۸۰ تا ۹۰ درصد از افراد مبتلا به این بیماری، دوره عودکننده بهبودیافته را طی می‌کنند. اکثر افراد مبتلا به این نوع MS در نهایت به نوع  پیشرونده ثانویه مبتلا می‌شوند.

ام اس پیش‌رونده ثانویه (SPMS)

این نوع MS عموماً فاز دوم ام اس عودکننده بهبود یابنده محسوب می‌شود که در آن پیشرفت علائم و افزایش ناتوانی وجود دارد. افراد مبتلا به  MS پیش‌رونده ثانویه ممکن است همچنان دوره عود را داشته باشند، اگرچه ممکن است شرایط آن‌ها بهتر از نوع عودکننده بهبودیابنده باشد. اکثر افرادی که دارای عودکننده بهبودیابنده هستند، در نهایت به ام اس پیش‌رونده ثانویه مبتلا می‌شوند اما تجربه هر فرد متفاوت از دیگری است.

ام اس پیش‌رونده اولیه (PPMS)

در ام اس پیشرونده اولیه هیچ عود اولیه‌ای وجود ندارد که نشانه شروع بیماری باشد. در عوض، علائم MS به تدریج با گذشت زمان ظاهر می‌شوند. کسانی که ام اس پیشرونده اولیه دارند، عموماً بهبودی مشخصی ندارند اما ممکن است بتوانند علائم خود را کاهش دهند.  درصد کمی از مبتلایان به ام اس به نوع خوش خیم این بیماری مبتلا هستند. طبق گفته انجمن ملی مولتیپل اسکلروزیس، در طبقه بندی افراد مبتلا به MS خوش خیم اختلاف نظر وجود دارد زیرا پیشرفت بیماری در طول عمر فرد متفاوت است.

ام اس بدخیم

تعداد کمی از افراد مبتلا به ام اس، به نوع بدخیم مبتلا می‌شوند. این نوع از مولتیپل اسکلروزیس با تشکیل سریع ضایعات در مغز و ستون فقرات تشخیص داده می‌شود. نوع بدخیم دارای علائم شدید، ناتوانی و احتمالاً مرگ همراه خواهد بود.

چه عواملی احتمال ابتلا به ام اس را افزایش دهند؟

اکثر افرادی که مبتلا به MS هستند، هیچ فاکتور خطر شناخته شده‌ای ندارند؛ اما در ۲۰ درصد از مبتلایان به این عارضه، عامل ژنتیکی دخیل بوده است. عامل ژنتیکی به این معناست که یکی از اعضای خانواده فرد مبتلا، این بیماری را دارد. حتی دوقلوهای یکسان نیز خطر ابتلا به این بیماری را ۲۰ تا ۴۰ درصد افزایش می‌دهند. بنابراین اگرچه داشتن سابقه خانوادگی تا حدودی خطر را افزایش می‌دهد اما ام اس یک بیماری ژنتیکی یا ارثی محسوب نمی‌شود.

تشخیص بیماری ام اس

تشخیص بیماری ام اس معمولاً براساس علائم فرد و بررسی نتایج آزمایش‌های مختلف پزشکی که ممکن است شامل موارد زیر باشند، انجام می‌شود:

- ارزیابی عصبی حرکت و هماهنگی فیزیکی، بینایی، تعادل و عملکرد ذهنی

- آزمایش خون برای رد سایر بیماری‌ها

- تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) برای تشخیص ضایعات مغزی معمول ام اس

- آزمایش مایع نخاعی (LP)

تشخیص زودهنگام ام اس بسیار مهم است زیرا سرعت پیشرفت بیماری را کاهش می‌دهد. با این حال، هیچ آزمایش مشخصی نمی‌تواند این بیماری را به طور قطع تشخیص دهد. علاوه بر این، علائم MS و شدت آن‌ها در افراد مختلف بسیار متفاوت هستند.

تشخیص بیماری ام اس با آزمایش خون

در حالی که هیچ آزمایش خون مخصوصی برای این بیماری وجود ندارد اما انجام آزمایش خون می تواند بیماری‌هایی را که علائم مشابه ام اس ایجاد می‌کنند، ازجمله لوپوس اریتماتوز، شوگرن، کمبود ویتامین و مواد معدنی، برخی عفونت‌ها و بیماری‌های ارثی نادر، ردیابی یا شناسایی کند.

آیا ام اس کشنده است؟

ام اس قطعاً بیماری چالش‌برانگیزی است اما خوشبختانه درمان‌های جدیدی که در طی ۲۰ سال گذشته ابداع شده‌اند به‌طور قابل‌توجهی کیفیت زندگی افراد مبتلا به این بیماری را بهبود بخشیده‌اند. ام اس به‌ندرت کشنده است به‌ویژه اگر بیمار تحت درمان قرار گیرد اما ممکن است بعضی از عوارض ناشی از آن، مانند عفونت سینه یا مثانه و یا مشکلات بلع در درصد پایینی از مبتلایان مشکل‌ساز شود.

در حال حاضر میانگین امید به زندگی برای افراد مبتلا به ام اس تنها حدود ۵ تا ۱۰ سال کمتر از میانگین کلی جمعیت است. تکامل روش‌های درمانی جدید نویدبخش آینده‌ای بهتر و افزایش یافتن امید به زندگی افراد مبتلا به ام اس است. مطالعاتی که علل مرگ افراد مبتلا به ام اس را مورد بررسی قرار داده‌اند، عفونت‌های ریوی را عامل اصلی مرگ این بیماران می‌دانند.

درمان علائم بیماری ام اس

پزشکان می‌توانند انواع مختلفی از داروها را برای تسکین علائم مربوط به بیماری مولتیپل اسکلروزیس تجویز کنند. این داروها عبارت‌اند از:

- داروهای مسکن برای درد

- ضد اسپاسمی مانند باکلوفن

- شل کننده‌های عضلانی مانند زانافلکس (تیزانیدین)

- آمپیرا (دالفامپریدین) برای بهبود توانایی در راه رفتن

فیزیوتراپی می‌تواند برای مقابله با خستگی، ضعف، درد و اسپاسم مفید باشد. یک فیزیوتراپست می‌تواند تمرین‌ها، حرکت‌های کششی و روش‌های جایگزین برای انجام کارهای روزانه را برای بهبود سطح انرژی و عملکرد بدنی تجویز کند. از کاردرمانی اغلب برای انجام کارهای روزمره با استفاده از وسایل کمکی و تکنیک‌های صرفه جویی در انرژی استفاده می‌شود.

پزشک همچنین می‌تواند بیمار را برای گفتار درمانی جهت رفع مشکلات گفتار یا بلع، توانبخشی شناختی برای کمک به حافظه و تفکر ترغیب کند. روان درمانی برای کمک به افسردگی، اضطراب، اندوه یا صرفاً هر ناراحتی دیگر ارجاع دهد. به علاوه، ورزش و مدیتیشن هر دو باعث بهبود عملکرد و کیفیت زندگی افراد مبتلا به ام اس می‌شوند.

اهمیت شروع درمان به‌موقع برای ام اس

ام اس دارای یک ماهیت پیش‌رونده است و هرچه دیرتر تشخیص داده شود حجم بیشتری از غلاف میلین پیرامون رشته‌های عصبی تخریب می‌شود. با تحلیل رفتن میلین، رشته‌های عصبی حفاظ خود را از دست خواهند داد و در برابر سیستم ایمنی و فاکتورهای التهابی بسیار آسیب‌پذیر می‌شوند. در صورت بروز هرگونه آسیب به نورون‌ها، ارتباط بین مغز و عضلات دچار اختلال جدی می‌شود. بنابراین هرچه زودتر بتوان از چنین تخریبی جلوگیری کرد فرد آسان‌تر و با موفقیت بیشتری به درمان پاسخ خواهد داد.

گزینه‌های درمانی برای مبتلایان به ام اس پیشرفته محدود است و دارویی وجود ندارد که بتواند آسیب‌های واردشده به غلاف میلین را ترمیم کند. اما در مراحل اولیه طیف وسیعی از داروها قادرند از پیشروی بیماری جلوگیری کرده و فرد را برای دستیابی به زندگی بهتر یاری دهند. آن دسته از افرادی که درمان خود را به تعویق می‌اندازند با پیامدهای منفی ام اس بر سلامت مغز روبرو خواهند شد. اگر فردی معلول شود، بازیابی توان ازدست‌رفته بسیار چالش‌برانگیز یا حتی غیرممکن می‌شود.

رژیم غذایی چه تأثیری بر ام اس دارد؟

شایع‌تر بودن ام اس در کشورهای غربی، یکی از سرنخ‌هایی است که حاکی از احتمال تأثیر رژیم غذایی بر بروز این بیماری است. تحقیقاتی که در این راستا انجام شده است بیانگر مؤثر بودن دستورالعمل‌ها و توصیه‌های غذایی در کمک به مدیریت علائم و بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا به ام اس است. در حالت ایده آل، یک رژیم غذایی مناسب برای ام اس باید:

- جهت مبارزه با التهاب سرشار از آنتی‌اکسیدان باشد

- غنی از فیبر برای کمک به حرکات روده باشد

- برخوردار از کلسیم و ویتامین D برای مبارزه با پوکی استخوان باشد

- حاوی مقدار زیادی ویتامین و مواد معدنی برای مبارزه با کاهش انرژی و تعدیل سیستم ایمنی باشد

به‌موازات مصرف مواد غذایی ذکرشده، بایستی مواد غذایی مضر و التهاب‌زا در رژیم غذایی محدود شوند. برخی شواهد علمی نشان می‌دهد که بعضی از رژیم‌های غذایی نظیر رژیم کتوژنیک ممکن است به بهبود علائم در افراد مبتلا به ام اس کمک کند. با وجود این، تحقیقات ادامه دارد و دانشمندان در حال بررسی بیشتر نقش رژیم غذایی در بهبود ام اس هستند.

پیشگیری از بیماری ام اس

هنوز هیچ راهی برای جلوگیری از MS وجود ندارد زیرا علت بیماری هنوز به طور کامل مشخص نشده است؛ اما برخی از راه‌های پیشگیرانه وجود دارند که می‌توانند خطر ابتلا به این عارضه را در افراد کاهش دهند.

- مصرف ویتامین D: دریافت ویتامین D کافی از نور خورشید، غذا و مکمل‌ها، یکی از راه‌های کاهش خطر ابتلا به ام اس هستند. برای اطمینان از نرمال بودن سطح ویتامین دی بدن، توصیه می‌شود که آزمایش ویتامین دی به صورت دوره‌ای انجام شود.

- سیگار نکشیدن: به گفته انجمن ملی MS، افراد سیگاری و کسانی که در معرض دود سیگار قرار دارند، بیشتر در معرض ابتلا به این عارضه هستند

- حفظ وزن مناسب: در مطالعه‌ای نشان داده شد که چاقی در افراد با افزایش خطر ابتلا به مولتیپل اسکلروزیس ارتباط دارد. علاوه بر این، افرادی که چاق بودند به داروهای MS پاسخ مناسبی نشان ندادند

عوارض بیماری ام اس چیست؟

عفونت‌های مجاری ادراری: مشکلات مثانه در افراد مبتلا به ام اس بسیار شایع است و حداقل ۸۰ درصد آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. برخی از افراد در نگه داشتن ادرار خود (بی‌اختیاری) مشکل دارند، در حالی که برخی دیگر نمی‌توانند مثانه خود را به طور کامل خالی کنند. عدم تخلیه کامل مثانه، خطر ابتلا به عفونت مجاری ادراری (UTI) را افزایش می‌دهد.

پنومونی (عفونت ریوی): گاهی اوقات افراد مبتلا به مولتیپل اسکلروزیس دچار مشکل در بلع می‌شوند که به «دیسفاژی» معروف است. هنگامی که ماهیچه‌های درگیر در بلع ضعیف هستند، ممکن است غذا و مایعات به جای مری، وارد مجرای تنفسی شوند. اگر فرد نتواند آنقدر سرفه کند که آن‌ها را دفع کند، غذا و مایع می‌توانند به ریه‌ها برسند. علائم پنومونی آسپیراتیو ممکن است شامل درد قفسه سینه، تب، تنگی نفس و سرفه خلط بدبو باشند. در صورت مشاهده این علائم باید به دنبال درمان پزشکی باشید.

مشکلات حرکتی: بسیاری از علائم ام اس از جمله مشکل در حفظ تعادل، ضعف عضلانی، خستگی، سرگیجه، تاری دید و بی‌حسی، خطر زمین خوردن را افزایش می‌دهند. زمین خوردن به نوب خود خطر صدمات جدی مانند شکستگی استخوان و ضربه به سر را افزایش می‌دهد.

زخم‌ بستر: زخم بستر مناطقی از پوست آسیب دیده هستند که در اثر اعمال فشار بیش از حد به آن ناحیه ایجاد می‌شوند. زخم بستر در نواحی نزدیک استخوان به پوست مانند پاشنه، استخوان دنبالچه، تیغه شانه و آرنج رشد می‌کنند. ترکیبی از کارهای بدنی، استفاده از بالشتک یا تشک‌های مخصوص و بررسی روزانه پوست می‌توانند از زخم بستر پیشگیری کرده و به درمان آن کمک کند.